Polska architektura sakralna to ważny element kulturowego dziedzictwa Europy. Na terenie naszego kraju znajduje się 2785 drewnianych obiektów sakralnych, w tym 1729 drewnianych kościołów oraz 730 dzwonnic, 315 kaplic, 11 kostnic. W przeważającej mierze są to świątynie wyznania rzymsko-katolickiego, które powstały w okresie od XV do XX w. Większość drewnianych kościołów zlokalizowanych jest w obszarze centralnej, południowej i wschodniej Polski (w szczególności na terenie województw: mazowieckiego, małopolskiego, podkarpackiego, śląskiego, lubelskiego i podlaskiego). Znaczna część świątyń i muzeów przykościelnych to obiekty zabytkowe, drewniane, o konstrukcji łatwopalnej. Sześć drewnianych kościołów, położonych w miejscowościach Sękowa, Binarowa, Haczów, Blizne, Dębno i Lipnica Murowana, znajduje się na liście Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO.
Bardzo często obiekty sakralne nie są wyposażone w systemy sygnalizacji pożarowej ani inne urządzenia przeciwpożarowe. Mają przestarzałe lub wadliwie działające instalacje oraz infrastrukturę, a jednocześnie bogaty, łatwopalny wystrój wnętrz. W ostatnim 10-leciu XX w. w wyniku pożarów przestało istnieć w Polsce ponad 50 świątyń. Tylko w 2004r. zanotowano w Polsce 137 pożarów w obiektach kultu religijnego, w 2012r. – 52 pożary. Z analizy pożarów obiektów zabytkowych wynika, że w blisko 60% przypadków przyczyną pożarów są podpalenia, które często są sposobem na zatarcie śladów kradzieży (54 przypadki w 2003r. – według danych KGP). Do innych, najczęstszych przyczyn pożarów w drewnianych obiektach sakralnych należą: nieostrożność przy posługiwaniu się ogniem otwartym, wady urządzeń i instalacji elektrycznych, wadliwe instalacje odgromowe, bądź ich brak, prowadzenie prac niebezpiecznych pod względem pożarowym, instalowanie punktów świetlnych zbyt blisko materiałów palnych. Poza tym większość obiektów sakralnych, nawet w przypadku tych murowanych, to budynki stare i zabytkowe, posiadające wiele drewnianych elementów wyposażenia ruchomego i nieruchomego oraz wykończenia wnętrz.
Zdj. 1 Drewniane obiekty sakralne Polskich Karpat. Beskid Wyspowy, Pisarzowa - kościół. Fot. Marek Angiel
Pożar jest największym zagrożeniem dla obiektów sakralnych i znajdujących się w nich zabytków ruchomych oraz nieruchomych, a także dla przebywających osób. Obiekty sakralne i zabytkowe to wspólna własność, dorobek i dziedzictwo całego narodu. Od czasu, kiedy znaleźliśmy się w chrześcijańskim, europejskim kręgu kulturowym, stanowią one znaczną część naszych dóbr kultury i są powodem do dumy, że posiadamy tak cenne świadectwa wspaniałej przeszłości. Ogień niszczy wszystko na swej drodze, obracając obiekty sakralne i znajdujące się w nich zabytki w popiół. Ulega wówczas zniszczeniu cząstka nas samych, naszych korzeni, historii, tożsamości, dziedzictwa i kultury.
Pożary obiektów sakralnych są bardzo spektakularne i przynoszą znaczne straty materialne, historyczne i kulturowe. Do rzadkości należą pożary świątyń nowych, murowanych, zlokalizowanych w dużych miastach. Najczęściej płoną budowle stare, zabytkowe, wykonane w konstrukcji drewnianej, znajdujące się z dala od miast powiatowych, w związku, z czym dojazd służb ratowniczych jest utrudniony. Budynek świątyni to najczęściej duża otwarta przestrzeń, obejmująca nawę główną i boczne, transept, prezbiterium z apsydą oraz kaplicę, a także zakrystię, przedsionki i pomieszczenia pomocnicze. Taki układ sprzyja swobodnemu rozwojowi pożaru we wszystkich kierunkach. Duże okna witrażowe, a także znaczna wysokość i kubatura budynku ułatwiają zaś ciągły dopływ tlenu do pożaru, a ponadto są przyczyną jego późnego wykrycia, gdyż powstający w pierwszej fazie dym, (który mógłby być zauważony przez przechodniów i inne osoby) przez długi czas gromadzi się pod sufitem, nie wydostając się na, zewnątrz, co uniemożliwia wszczęcie alarmu.
Analizując pożary obiektów sakralnych, można zauważyć, że zdarzają się one w okresach późnowieczornych i nocnych, – zatem po nabożeństwach, kiedy w świątyniach nie ma wiernych (rzadkością są pożary występujące w trakcie liturgii, gdy kościoły są wypełnione ludźmi). Z tych powodów powstający pożar ma bardzo duże szanse na swobodny rozwój i objęcie dużej części obiektu, zanim zostanie zauważony przez osoby (najczęściej) postronne.
Przykładowe pożary: dachu kościoła w Orzeszu (wada przewodów kominowych, podpalenie?), dachu w kościele w Dębieńsku k. Rybnika (prace pożarowo niebezpieczne); ta sama przyczyna pożaru katedry w Gdańsku, sadzy w kominie w kościele św. Pawła w Rudzie Śląskiej (brak czyszczenia przewodów spalinowych), cennego obrazu nad ołtarzem głównym w kościele w Warszawie (zwarcie instalacji elektrycznej), kościoła drewnianego na Podkarpaciu (zwarcie instalacji elektrycznej lub podpalenie), kościoła drewnianego w Czarnowąsach – woj. opolskie (podpalenie), uderzenie pioruna w wieżę kościoła w Kłobucku, pożar wieży kościoła w Białymstoku. Spłonęły m.in. kościoły w Tarnowie (XVI w.), Witkowie (XVII w.), Rożnowicach (XVIII w.).
Przepisy prawne dot. zabezpieczenia przeciwpożarowego obiektów sakralnych.
Dla obiektów sakralnych polskie prawo nie wyróżnia innych przepisów w zakresie zabezpieczenia przeciwpożarowego, niż dla pozostałych obiektów budowlanych. Dodatkowe regulacje dotyczą świątyń zabytkowych i są to te same przepisy, które obejmują inne obiekty zabytkowe. Wśród najważniejszych rozporządzeń z zakresu ochrony przeciwpożarowej wymienić należy:
- Ustawę z dnia 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej (tj. DzU z 2009 r. nr 178, poz. 1380 z późn. zm.);
- Ustawę z dnia 24 sierpnia 1991 r. o Państwowej Straży Pożarnej (tj. DzU z 2013 r. poz. 1340 z późn. zm.);
- Ustawę z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (tj. DzU z 2013 r. poz. 1409 z późn. zm.);
- Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 roku w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (tj. DzU z 2015 r. poz. 1422);
- Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 7 czerwca 2010 r. w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów (DzU z 2010 r. nr 109, poz. 719);
- Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 24 lipca 2009 r. w sprawie przeciwpożarowego zaopatrzenia w wodę oraz dróg pożarowych (DzU z 2009 r. nr 124, poz. 1030).
W zakresie ochrony zabytków najważniejszymi przepisami są:
- Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tj. DzU z 2014 r., poz. 1446 z późn. zm.);
- Ustawa z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach (tj. DzU z 2012 r. poz. 987 z późn. zm.);
- Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 5 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych (DzU nr 212, poz. 2153);
- Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 2 września 2014 r. w sprawie zabezpieczania zbiorów muzeum przed pożarem, kradzieżą i innym niebezpieczeństwem grożącym ich zniszczeniem lub utratą (DzU z 2014 r. poz. 1240).
Z punktu widzenia formalnego, ustawa o muzeach oraz ww. rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego dotyczą tylko tych obiektów sakralnych, które mają status muzeów, a tych jest stosunkowo niewiele. Jednak dostosowanie się do przepisów MKiDN pozostałych właścicieli, zarządców oraz użytkowników wszystkich budynków o charakterze religijnym, wydaje się jak najbardziej wskazane i korzystne.
Wymagania dotyczące technicznego zabezpieczenia ppoż. obiektów sakralnych.
Techniczne środki zabezpieczenia przeciwpożarowego są to urządzenia, sprzęt, instalacje i rozwiązania budowlane służące zapobieganiu powstawania i rozprzestrzeniania się pożarów. Zaliczyć do nich możemy m.in.: systemy sygnalizacji pożaru, stałe i półstałe urządzenia gaśnicze, dźwiękowe systemy ostrzegawcze, oświetlenie awaryjne i ewakuacyjne, systemy oddymiające i zabezpieczające przed zadymieniem, pompy w pompowniach przeciwpożarowych, przeciwpożarowe klapy odcinające, urządzenia zabezpieczające przed wybuchem, elementy oddzieleń przeciwpożarowych, stosowanie niepalnych materiałów budowlanych, osiągnięcie trudnopalności palnych materiałów budowlanych, zabezpieczanie konstrukcji i elementów budowlanych środkami ognioochronnymi, montowanie kurtyn przeciwpożarowych, uszczelnianie przepustów instalacyjnych, wydzielenie oraz specjalna obudowa dróg ewakuacyjnych, stosowanie drzwi przeciwpożarowych i dymoszczelnych, projektowanie przedsionków przeciwpożarowych, drzwi i bramy przeciwpożarowe z systemami sterowania, przeciwpożarowe instalacje wodociągowe (hydranty wewnętrzne i zewnętrzne), gaśnice. Rodzaje urządzeń, ich liczba oraz miejsca użycia zostały dokładnie opisane w ww. Rozporządzeniu Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 7 czerwca 2010 r. w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów oraz w Rozporządzeniu Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie. Dodatkowe wymagania, odnoszące się do obiektów sakralnych będących zabytkami lub muzeami, zostały zawarte w ww. przepisach dotyczących ochrony zabytków.
Obiekty sakralne z racji swego przeznaczenia zawierają pomieszczenia przeznaczone do jednoczesnego przebywania ponad 50 osób niebędących ich stałymi użytkownikami, w związku, z czym kwalifikowane są do najwyższej kategorii „zagrożenia ludzi”: ZL I. Kategoria ta obliguje właściciela, zarządcę bądź użytkownika do zapewnienia odpowiedniej liczby gaśnic. W kościołach przeważnie stosuje się gaśnice tzw. „proszkowe” (typu A lub ABC) oraz „śniegowe” (typu C lub BC). Mają one najszersze zastosowanie ze względu na swą dużą skuteczność oraz możliwość gaszenia instalacji i urządzeń będących pod napięciem elektrycznym do 1 kV. Gaśnice w obiektach sakralnych (muzealnych) powinny być rozmieszczone w miejscach łatwo dostępnych i widocznych (przy wejściach do budynków, na klatkach schodowych, na korytarzach, przy wyjściach z pomieszczeń na zewnątrz itp.), a także nienarażonych na uszkodzenia mechaniczne oraz działanie źródeł ciepła (piece, grzejniki). Ponadto, jeżeli obiekt sakralny jest wielokondygnacyjnym – gaśnice powinny być usytuowane w tych samych miejscach na każdej kondygnacji (o ile pozwalają na to istniejące warunki). Istotne jest również, że przy rozmieszczaniu gaśnic muszą być spełnione następujące warunki: 1) odległość z każdego miejsca w obiekcie, w którym może przebywać człowiek, do najbliższej gaśnicy nie powinna być większa niż 30 m, 2) do gaśnic powinien być zapewniony dostęp o szerokości, co najmniej 1 m. Gaśnice powinny być poddawane okresowym przeglądom technicznym i czynnościom konserwacyjnym, nie rzadziej jednak niż raz w roku.
Niektóre obiekty sakralne (wyznaczone przez Generalnego Konserwatora Zabytków w uzgodnieniu z Komendantem Głównym Państwowej Straży Pożarnej) powinny być również wyposażone w systemy sygnalizacji pożarowej, obejmujące urządzenia sygnalizacyjno-alarmowe, służące do samoczynnego wykrywania i przekazywania informacji o pożarze, a także urządzenia odbiorcze alarmów pożarowych i urządzenia odbiorcze sygnałów uszkodzeniowych. To samo dotyczy zapewnienia stałych urządzeń gaśniczych związanych na stałe z obiektem, zawierających zapas środka gaśniczego i uruchamianych samoczynnie we wczesnej fazie rozwoju pożaru. Kolejny ważny aspekt, to zapewnienie możliwości sprawnej ewakuacji. W zabytkowych obiektach sakralnych należy wziąć pod uwagę nie tylko ewakuację ludzi (personelu i gości), ale także zbiorów. Zasady i sposoby ewakuacji zbiorów na wypadek powstania zagrożenia określa plan ewakuacji, natomiast sposób ewakuacji ludzi – instrukcja bezpieczeństwa pożarowego.
W planie ewakuacji, który stanowi część składową planów ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych, należy przewidzieć możliwe rodzaje zagrożeń i opracować właściwe dla nich procedury przeciwdziałania. Powyższy dokument powinien być aktualizowany raz do roku, równocześnie z planami ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych. Należy także pamiętać, że co najmniej raz na dwa lata powinno zostać przeprowadzone praktyczne sprawdzenie organizacji oraz warunków ewakuacji z całego obiektu. W tym wypadku dotyczy to tylko ludzi, gdyż ćwiczenia z użyciem zbiorów mogłyby doprowadzić do ich przypadkowego uszkodzenia bądź zniszczenia. O zamiarze przeprowadzenia powyższych ćwiczeń, należy powiadomić właściwego miejscowo komendanta powiatowego/miejskiego Państwowej Straży Pożarnej wskazując termin przeprowadzenia działań (nie później niż na tydzień przed ich przeprowadzeniem).
Wspomniana już instrukcja bezpieczeństwa pożarowego, choć wymagana jest dla każdego budynku użyteczności publicznej (lub jego części stanowiącej odrębną strefę pożarową), którego kubatura brutto przekracza 1000 m[3], w obiektach sakralnych powinna posiadać nieco szerszy zakres. Poza zwięzłą charakterystyką obiektu (przeznaczenie, wysokość, liczba kondygnacji, klasa odporności pożarowej i ogniowej, klasyfikację kategorii ZL itp.), zasadami zapobiegania możliwości powstania pożaru, zasadami bezpiecznego prowadzenia prac grożących wybuchem pożaru itp., powinna określać szczegółowe rozwiązania dotyczące ewakuacji ludzi i zbiorów. Powyższe rozwiązania powinny uwzględniać: 1) środki i sposoby ogłaszania alarmu o niebezpieczeństwie, 2) warunki ewakuacji ludzi przy wykorzystaniu dróg komunikacji ogólnej, 3) warunki i sposoby ewakuacji zbiorów, 4) sposoby praktycznego sprawdzania organizacji i warunków ewakuacji ludzi.
W przypadku obiektów sakralnych będących budynkami zabytkowymi, w instrukcji powinna znajdować się także informacja o ewentualnych odstępstwach od wymagań prawnych w zakresie przepisów techniczno-budowlanych lub rozwiązań zamiennych w odniesieniu do przepisów przeciwpożarowych. Ponadto w instrukcji bezpieczeństwa pożarowego dla takich obiektów wśród ogólnych zasad postępowania na wypadek powstania pożaru należy umieścić dodatkowe zasady zabezpieczenia najcenniejszych eksponatów. Wyciąg z instrukcji bezpieczeństwa pożarowego muzeum (w formie instrukcji postępowania na wypadek pożaru, wraz z wykazem telefonów alarmowych), powinien zostać umieszczony w miejscach widocznych, dostępnych dla wszystkich osób przebywających w muzeum. Instrukcja bezpieczeństwa pożarowego również powinna być aktualizowana, co dwa lata. Kolejnym istotnym obowiązkiem jest zapewnienie szkoleń z zakresu ochrony przeciwpożarowej wszystkim pracownikom placówek muzealnych. Jest to jeden z nielicznych przepisów tak szczegółowo określających wymagania odnośnie szkoleń w tym zakresie.
Nowoczesne systemy sygnalizacji pożarowej dla obiektów sakralnych.
Ochrona przeciwpożarowa to nie tylko walka z pożarami. To realizacja przedsięwzięć mających na celu ochronę życia, zdrowia, mienia lub środowiska przed pożarem poprzez: zapobieganie ich powstawaniu i rozprzestrzenianiu się. Ważną rolę we wczesnym wykrywaniu pożarów, co pozwala często ugasić je w zarodku ogrywają systemy sygnalizacji pożarowej.
Systemy sygnalizacji pożarowej.
Nowoczesne systemy sygnalizacji pożarowej zainstalowane (SSP) w obiektach sakralnych zapewniają wykrycie zagrożenia we wczesnym jego etapie, zwiększając bezpieczeństwo mienia i osób przebywających w obiekcie. Poszczególne elementy peryferyjne systemu sygnalizacji pożarowej, jak automatyczne detektory, ręczne ostrzegacze pożarowe, sygnalizatory akustyczne i optyczne, czy moduły monitorująco-sterujące, zwykle są podłączone do centrali SSP za pośrednictwem pętli wykonanych przy pomocy okablowania miedzianego. W niektórych przypadkach okablowanie SSP nie jest jednak możliwe do wykonania, ze względu na specyficzną architekturę budynku, sytuację organizacyjną, lub wiąże się z wysokimi kosztami wykonania samej instalacji. W takich przypadkach możliwe jest zastosowanie radiowego systemu wykrywania pożaru, który łączy w sobie najnowsze osiągnięcia w dziedzinie techniki sygnalizacji pożarowej i nowoczesnej technologii transmisji radiowej.
Fot.2 Centrala systemu sygnalizacji pożaru
System SSP dzięki wczesnej detekcji pożaru umożliwia szybkie podjęcie działań zapobiegawczych. Wcześnie wykryte przez czujkę pojawienie się zadymienia lub płomieni pozwala na przekazanie sygnału alarmowego zanim pożar się rozwinie. Umożliwia to podjęcie działań ratowniczo – gaśniczych w ciągu kilku minut. Obecny poziom techniki mikroprocesorowej pozwala również na konfigurowanie różnych opcji systemów alarmowych. W zależności od warunków lokalnych i charakterystyki obiektu system SSP może uruchomić system samo gaszący (np. wykorzystujący mgłę wodną) lub zaalarmować najbliższą jednostkę PSP lub OSP z KSRG, a także poinformować o pojawieniu się osób niepowołanych na terenie obiektu. Funkcjonowanie zainstalowanych już instalacji, wskazuje adekwatność systemu SSP, jako odpowiedniego sposobu zabezpieczania obiektów sakralnych.
Główny Konserwator Zabytków w porozumieniu z Komendantem Głównym PSP działając w oparciu o rozporządzenie MSWiA opracował listę obiektów obligatoryjnie zobowiązanych do ich posiadania. Jednakże w praktyce dnia codziennego instalowanie systemów SSP napotykało na problemy głównie ze względu na dość wysokie koszty. Zmiana nastąpiła dopiero z chwilą wejścia naszego kraju do Unii Europejskiej. Obecnie istnieje możliwość pozyskania funduszy unijnych dla niewielkich parafii lokalnych, które same nie były by w stanie spełnić obowiązku. Ponadto – co należy zauważyć – zabezpieczanie obiektów pomimo dość wysokich kosztów znajduje szerokie poparcie społeczne. Przy wsparciu środków unijnych, ministerialnych, samorządowych i organizacji pozarządowych nawet duże kompleksy obiektów mogą być wyposażone w system SSP. Dotyczy to w szczególności zespołów klasztornych, obejmujących nie tylko budynek Kościoła, ale również budynki mieszkalne przeznaczone dla zakonników i inne niezbędne do funkcjonowania zakonów.
Na zakończenie należy podkreślić, że dążenie do tego, aby odziedziczona spuścizna kulturowa została przekazana w nienaruszonym stanie następnym pokoleniom jest ważnym obowiązkiem każdego z nas, a przede wszystkim właścicieli, zarządców, użytkowników i administratorów obiektów sakralnych. W związku z tym zagrożenie pożarowe w tych obiektach powinno zostać poddane szczegółowej i wnikliwej analizie. Wiedza na temat podstawowych wymogów w zakresie ochrony przeciwpożarowej i zastosowanie najnowszych technologii w dziedzinie wykrywania pożarów pozwoli na zminimalizowanie ryzyka wybuchu ognia, a w przypadku jego pojawienia się na szybkie i skuteczne ugaszenie.
Ochrona Mienia i Informacji – Redakcja
Literatura:
1. Jaki system przeciwpożarowy w obiekcie zabytkowym? – Ochrona Mienia i Informacji, https://www.ochrona-mienia.pl/index.php/strefa-inwestora/ochrona-przeciwpozarowa/1234-jaki-system-przeciwpozarowy-w-obiekcie-zabytkowym
2. K. T. Kociołek, Ochrona przeciwpożarowa obiektów sakralnych, www.muratorplus.pl › Technika › Ochrona osób i mienia › Ochrona przeciwpożarowa obiektów sakralnych
3. JR, Program ochrony drewnianych kościołów, PZU SA, 25.05.2005, http://www.drewno.pl/artykuly/1291,program-ochrony-drewnianych-kosciolow.html
4. Ochrona przeciwpożarowa w obiektach muzealnych, http://www.bhp.abc.com.pl/czytaj/-/artykul/ochrona-przeciwpozarowa-w-obiektach-muzealnych
5. Bezprzewodowy system wykrywania pożaru LST FI700/RF, https://www.ochrona-mienia.pl/index.php/strefa-projektanta/ochrona-przeciwpozarowa/1762-bezprzewodowy-system-wykrywania-pozaru-lst-fi700-rf
6. Seminarium szkoleniowe pn. „Bezpieczeństwo pożarowe obiektów sakralnych”, 14 grudnia 2011, http://www.straz.lodz.pl/page/42,aktualnosci.html?id=3607
7. A. Popielski, Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów. Na straży zabytków, Systemy Alarmowe nr 4, lipiec – sierpień 2011
8. bryg. G. Fischer, Zabezpieczenie Przeciwpożarowe Obiektów Sakralnych – KM PSP Żory SITP Katowice, Żory, 25 września 2013
