Oznaczanie substancji psychoaktywnych (narkotyków, leków, „dopalaczy”) w materiale biologicznym może być wykonywane do różnych celów: diagnostyki osób zatrutych, badania abstynencji (np. pacjentów programów leczenia uzależnień), badania kierowców i innych. W zależności od tego czemu ma służyć oznaczenie, należy wybrać odpowiedni materiał (krew, mocz lub materiał alternatywny) oraz odpowiednią metodę oznaczenia (szybki test lub metodę instrumentalną). Interpretacja uzyskanych wyników wymaga odpowiedniej wiedzy. Należy uwzględnić informacje o losach substancji psychoaktywnych w organizmie, a także czułość i specyficzność zastosowanej metody analitycznej.
Substancje psychoaktywne to szeroka grupa związków, które wpływają na układ nerwowy człowieka. Wiele z nich jest znana od wieków: etanol – produkt fermentacji cukru; alkaloidy tropanowe (np. atropina, skopolamina) zawarte w niektórych roślinach (wilcza jagoda, bieluń dziędzierzawa, lulek czarny); opiaty – mieszanina alkaloidów (morfina, kodeina, papaweryna) pozyskiwana z maku lekarskiego; kokaina otrzymywana z liści krasnodrzewu pospolitego (Erythroxylum coca); tetrahydrokanabinole (THC) – składniki ziela konopii (Cannabis sativa), z których produkuje się marihuanę. Syntetyczne substancje psychoaktywne znane są od początku XX w. Należą do nich pochodne amfetaminy (amfetamina, metamfetamina, ekstazy (MDMA) i in.), syntetyczne opioidy, leki uspokajające i nasenne (barbiturany, benzodiazepiny) i wiele innych [13]. Na przełomie XX i XXI w. zsyntetyzowano ponad 200 nowych substancji psychoaktywnych (NSP) potocznie nazywanych „dopalacze”. Zalicza się do nich syntetyczne kanabinoidy, pochodne katynonu, pochodne fenyloetyloaminy, pochodne piperazyny, pochodne piperydyny, pochodne tryptaminy i in. [19].
Pod względem statusu prawnego substancje psychoaktywne możemy podzielić na:
- nie objęte kontrolą prawną (np. rozpuszczalniki, niektóre rośliny),
- legalne, ale objęte kontrolą prawną lub ograniczeniami na etapie produkcji, sprzedaży i stosowania, np. pod ich wpływem nie wolno prowadzić pojazdów i obsługiwać urządzeń mechanicznych (etanol, leki dostępne na receptę), regulowane przez akty prawne [4, 5, 7],
- nielegalne, objęte całkowitą kontrolą prawną, wymienione w ustawie o przeciwdziałaniu narkomanii, i in. aktach prawnych [4, 5, 6, 8].
Substancje psychoaktywne wpływają na czynności psychomotoryczne i percepcję zmysłową, powodują uzależnienie oraz objawy odstawienie, cechuje je duża toksyczność ostra i przewlekła. Problem nadużywania i uzależnienia od tych związków należy rozpatrywać w kontekście zdrowotnym, społecznym i prawnym. W chwili obecnej obserwuje się rosnące zapotrzebowanie na oznaczenia toksykologiczne, mające na celu ustalenie czy badana osoba jest pod wpływem lub po spożyciu substancji psychoaktywnych.
Cel pracy
Celem poniższej pracy jest przedstawienie aktualnej wiedzy dotyczącej oznaczania substancji psychoaktywnych w materiale biologicznym oraz zasad interpretacji uzyskanych wyników.
Wybór materiału do badań toksykologicznych
Substancje psychoaktywne oznacza się w materiale biologicznym dla różnych potrzeb: medycznych (poszukiwanie przyczyny zatrucia), badania abstynencji (np. pacjentów lub pracowników), prawnych (np. badanie kierowców) i in.
W zależności od tego czemu ma służyć badanie, pobierany jest odpowiedni materiał do badania. Gdy ważne jest ustalenie czy osoba badana w chwili pobierania materiału jest pod wpływem substancji, należy wykonać badania w krwi lub ślinie. Gdy ważne jest ustalenie czy substancja psychoaktywna była przyjmowana w ciągu ostatnich kilku dni (1–7 dni) zaleca się badanie moczu. Gdy chcemy zbadać wcześniejszą historię pacjenta najlepszym materiałem będą włosy.
Mocz – materiał pobierany w sposób nieinwazyjny. Zaletą moczu jest możliwość uzyskania stosunkowo dużej objętości próbki (kilkadziesiąt ml), co pozwala na oznaczenie wielu substancji, nawet jeśli dla każdej wymagana jest inna procedura analityczna. Stężenia substancji psychoaktywnych i ich metabolitów w moczu są wyższe niż w krwi, co ułatwia wykonanie analizy toksykologicznej oraz interpretację wyników. Wadą tego materiału jest łatwa możliwość jego zafałszowania (podmiany, rozcieńczenia lub dodania substancji fałszujących wynik). Przy braku zaufania do osoby badanej zaleca się kontrolę w czasie pobierania próbki moczu, na co badany może się jednak nie zgodzić z powodu naruszenia jego intymności. W sytuacji gdy podejrzewamy, że próbka moczu jest zafałszowana, zaleca się wykonanie dodatkowego testu: badania zafałszowania moczu. Dostępne są testy paskowe (Urine Test Strips for Adulteration Detection) wykrywające najczęściej spotykane sposoby zafałszowania (wykrywają, czy badany materiał jest moczem, czy został rozcieńczony, czy dodano silne utleniacze lub substancje zmieniające pH). Najczęściej stosowane sposoby zafałszowania moczu oraz ich rozpoznania są podane w tabeli 1 [1].
Tabela 1. Najczęściej stosowane sposoby zafałszowania moczu i ich rozpoznania
Czas, przez jaki wykrywa się substancje psychoaktywne w moczu zależy od rodzaju badanego związku, od tego czy mamy do czynienia z przyjęciem jednorazowym, czy przewlekłym, oraz od czułości zastosowanego testu. Czas detekcji może się wahać od kilkunastu godzin do kilku tygodni. Substancje, które szybko metabolizują, nie kumulują się w tkankach i są łatwo wydalane z moczem − wykrywane są bardzo krótko (np. kwas gammahydroksymasłowy (GHB) wykrywa się do 12 h, a pochodne amfetaminy – do 48 h od przyjęcia). Substancje lipofilne, które kumulują się w tkankach są wydalane z moczem przez okres od 1 do kilku tygodni, np. THC [1, 3, 12]. Czasy detekcji substancji psychoaktywnych w moczu podane są w tabeli 2.
Tabela 2. Czas detekcji substancji psychoaktywnych w moczu
Krew – materiał pobierany w sposób inwazyjny (z przerwaniem ciągłości tkanek) przez personel medyczny. Na podstawie oznaczonego stężenia substancji psychoaktywnej w krwi można wywnioskować, czy badana osoba była pod jej wpływem. Zaletą krwi, jako materiału do badania jest wiarygodność próbki i praktyczny brak możliwości jej zafałszowania. Wadą tego materiału jest ograniczona objętość (5–10 ml), co wymaga zastosowania odpowiednio czułych metod analitycznych (np. GC-MS, LC-MS), szczególnie gdy zbadana ma być większa liczba substancji. Czas detekcji substancji psychoaktywnych w krwi jest zależny od rodzaju substancji, ich biologicznych okresów półtrwania oraz od tego, czy substancja była przyjęta jednorazowo czy stosowana przewlekle. Czas, przez jaki substancje można wykryć w krwi wynosi zwykle od kilku do 24 h i jest z reguły krótszy niż czas detekcji w moczu [14, 18].
Materiał alternatywny (ślina, włosy) – materiał stosowany, gdy pobranie innego materiału w danych warunkach jest utrudnione lub badanie nie pozwala na uzyskanie poprawnych wyników z powodu krótkiego czasu detekcji.
Ślina jest stosowana np. do badania kierowców w terenie. Istnieje korelacja pomiędzy stężeniem substancji w ślinie i krwi, dlatego testery do śliny bardzo dobrze sprawdzają się w skriningu uczestników ruchu drogowego. Wyniki pozytywne uzyskane przy pomocy narkotestów do śliny muszą być potwierdzone badaniem krwi metodą referencyjną [17].
Włosy są najlepszym materiałem do sprawdzenia, czy badana osoba przyjmowała substancję psychoaktywną w okresie dłuższym niż 2 tygodnie przed badaniem. Włosy są dobrym materiałem sekcyjnym (nie ulegają rozkładowi), jednak wyniki nie korelują ze stężeniami w krwi i najczęściej są traktowane jako jakościowe (potwierdzenie lub wykluczenie przyjmowania substancji).
Zaletą materiałów alternatywnych jest ograniczenie możliwości zafałszowania prób. Wadą jest konieczność posiadania odpowiednio czułych metod, co wiąże się z dużym kosztem oznaczeń.
Metody analityczne stosowane do oznaczania substancji psychoaktywnych w materiale biologicznym
Szybkie testy kasetowe i paskowe (testy immunologiczne)
Narkotesty są bardzo powszechne, znalazły zastosowanie w diagnostyce klinicznej, do badania abstynencji oraz do analizy przesiewowej dla celów sądowych. Wyniki uzyskane szybkimi testami mają charakter jakościowy (wynik pozytywny lub negatywny). Zaletą tych metod jest krótki czas oczekiwania na wynik (5–10 min). Testy te dedykowane są najczęściej do badania moczu lub śliny. Dostępne są też testy do badania prób krwi. Czułość testów immunologicznych jest zależna od tego do jakiego rodzaju materiału i dla których substancji są dedykowane. Istnieje możliwość doboru czułości dla odpowiednich celów, np. mniejsza czułość, gdy badamy abstynencję, większa czułość dla potrzeb diagnostyki zatruć [1, 2]. Zasady doboru czułości testów kasetowych do oznaczania substancji psychoaktywnych w moczu nie są w Polsce regulowane. Najczęściej stosowane wartości odcięcia (cut-off) dla szybkich testów podane są w tabeli 3.
Wadą szybkich testów jest różnorodność możliwych interferencji, które mogą być przyczyną uzyskiwania wyników nieprawdziwych, tzw. „fałszywie pozytywnych”. W zależności od rodzaju zastosowanego testu (producent, typ, czułość) odsetek wyników nieprawdziwych może wynosić od kilku do kilkudziesięciu procent [9, 11]. Wiarygodność wyników pozytywnych powinna być zawsze zweryfikowana metodą referencyjną. Producenci i dystrybutorzy narkotestów zalecają potwierdzanie wszystkich wyników pozytywnych lub wątpliwych metodą referencyjną (GC-MS lub LC-MS) [3, 12, 15].
Dr Ewa Gomółka – kierownik Pracowni Toksykologii Analitycznej i Terapii Monitorowanej w Katedrze Toksykologii i Chorób Środowiskowych Uniwersytetu Jagiellońskiego; e-mail:Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.
